Rezerwat przyrody Dolina Smarkatej to położony w Puszczy Sandomierskiej obszar obejmujący 5-kilometrowy odcinek rzeki Smarkatej wraz z fragmentami dopływów. Powierzchnia projektowanego rezerwatu wynosiła 196 hektarów, ostatecznie RDOŚ utworzył rezerwat na powierzchni 56 ha. Smarkata to niewielka rzeka o naturalnym, meandrującym korycie. Dno potoku jest głównie piaszczyste, a miejscami ilaste i żwirowe, w korycie zalegają pnie drzew, obecne są również bobrowe tamy i rozlewiska. W dolinie Smarkatej licznie występują starorzecza i niewielkie torfowiska niskie (3 ha torfowisk znalazły się w rezerwacie, 4 ha przy dopływie z Chlistaw niestety nie).
Poniżej prezentujemy skrót wiadomości na temat projektowanego rezerwatu. Po szerszą wiedzę odsyłamy do obszernej dokumentacji: Wyniki inwentaryzacji przyrodniczej z załącznikami: Załączniki do dokumentacji oraz do wniosku o utworzenie rezerwatu przyrody. W 2021 r. wydaliśmy album fotograficzny Dolina Rzeki Smarkatej – Perła Puszczy Sandomierskiej. Album dostępny jest aktualnie już tylko w wersji PDF tutaj (oraz oczywiście w wersji papierowej w bibliotekach).
W 2017 roku podjęliśmy rozmowy dotyczące objęcia ochroną doliny Smarkatej z zarządcami terenu – Lasami Państwowymi oraz PZMiUW (aktualnie Wody Polskie) w celu konsultacji pomysłu utworzenia rezerwatu przyrody. W wyniku tych rozmów podjęliśmy się wykonania inwentaryzacji przyrodniczej obszaru. W marcu 2019 r. złożyliśmy do RDOŚ w Rzeszowie wniosek o utworzenie rezerwatu wraz z pełną dokumentacją. Wniosek o utworzenie rezerwatu pozytywnie zaopiniowały Wody Polskie, pozytywnie odnosi się do niego również Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Krośnie. Na ten moment (2019-2023) jedyną instytucją blokującą utworzenie rezerwatu przyrody jest Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Lublinie / Nadleśnictwo Nowa Dęba.
W listopadzie 2023 roku nastąpił długo oczekiwany przełom – Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Rzeszowie zaproponowała utworzenie rezerwatu obejmującego 55 ha oraz 140 ha otuliną. Złożyliśmy do tej propozycji korekty obejmujące 14,7 ha które w naszej opinii również zasługują na rezerwatową ochronę Korekty granicy rezerwatu Dolina Smarkatej. 7 grudnia 2023 r. wzięliśmy udział w spotkaniu z RDOŚ w Rzeszowie, Nadleśnictwami Nowa Dęba i Mielec oraz RDLP w Krośnie, podczas którego dyskutowaliśmy szczegóły przebiegu granicy. Ostateczna decyzja w tej kwestii należy do RDOŚ.
Rezerwat został powołany zarządzeniem Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Rzeszowie dnia 2 kwietnia 2024 r. na powierzchni 56 ha z otuliną o powierzchni 155 ha!
Jednym z najważniejszych chronionych gatunków występujących w Smarkatej i jej dopływach jest rak szlachetny Astacus astacus – rodzimy gatunek raka wymierający w całym swoim zasięgu. Populacja raka szlachetnego w Smarkatej i dopływie z Kamionki utrzymuje się w ostatnich latach na stałym poziomie. Populacja ta jest izolowana, a więc z jednej strony bezpieczna gdyż nie docierają tu inwazyjne gatunki raków, z drugiej zaś strony wyjątkowo wrażliwa na wszelkie zmiany środowiskowe. W niższym biegu, na odcinku uregulowanym powyżej Stawów Krasiczyńskich koryto Smarkatej zanikło w wyniku regulacji – co w tej sytuacji jest czynnikiem sprzyjającym zachowaniu populacji raków. Utworzenie rezerwatu jest pierwszym, koniecznym krokiem do ochrony populacji raków w Smarkatej. Poza możliwością bezpośredniego niszczenia siedlisk (które jest znacząco zredukowane w rezerwacie) najważniejszym zagrożeniem dla istnienia populacji raków wydaje się być okresowy brak wody w rzekach podczas letnich niżówek. Ochrona bierna bobrowych tam które zapewniają retencję glebową i bazowy przepływ w lecie to podstawa ochrony raków i innych organizmów wodnych. W dłuższej perspektywie, dla ochrony tutejszych raków konieczne będzie przywrócenie naturalnej retencji glebowej i bagiennej na obszarach zmeliorowanych w zlewni górnej Smarkatej.
W dolinie rzeki Smarkatej występują liczne ciekawe, rzadkie i zagrożone gatunki organizmów z różnych grup systematycznych. Wśród roślin jest to np. pływacz zwyczajny – owadożerna roślina, zagrożona wyginięciem. Siedliskiem pływacza są głównie bobrowe rozlewiska na dopływie z Chlistaw (znajdujące się w otulinie rezerwatu).