Przejdź do treści

Udrożnienie Bukowej dla migrujących ryb

Bukowa to prawy dopływ Sanu o długości 55 km. Wraz z dopływami tworzy dorzecze o łącznej długości 270 km rzek. Głównymi dopływami Bukowej są Biała (27 km), Gilówka (23 km), Branew (23 km) i Rakowa (18 km). Górne odcinki zarówno Bukowej, jak i niektórych jej dopływów są uregulowane, proste jak od linijki i prowadzone są na nich „prace utrzymaniowe”. Środkowe i dolne biegi rzek są tutaj jednak dzikie, dobrze zachowane, bogate siedliskowo. W środkowej Bukowej występują np. bystrza z iłów krakowieckich – widok bardzo rzadko spotykany.

W przyujściowym odcinku Bukowej (do 1,3 km w górę rzeki) stwierdziliśmy w 2021 r. występowanie 25 gatunków ryb. Były to m.in. rzadka i objęta ścisłą ochroną gatunkową koza bałtycka Sabanajewia aurata, objęte ochroną częściową: piekielnica Alburnoides bipunctatus, różanka Rhodeus sericeus, kiełb białopłetwy Romanogobio albipinnatus i śliz Barbatula barbatula. W Bukową wpływają także znane z długich wędrówek świnka Chondrostoma nasus i brzana Barbus barbus.

Życie ryb, małży i innych organizmów wodnych w dorzeczu Bukowej, a zwłaszcza dyspersja i wędrówki w górę rzeki są niestety poważnie ograniczone przez sztuczne bariery – kamienne rampy w dolnym biegu rzeki. Pierwsza z nich znajduje się niecały kilometr od ujścia Bukowej do Sanu, trzecia, najwyższa, niecałe trzy kilometry od ujścia. Jedynym celem istnienia tych kamiennych konstrukcji jest zapobieganie erozji wgłębnej koryta, spowodowanej m.in. obniżeniem bazy erozyjnej dla dolnej Bukowej w wyniku erozji wgłębnej Sanu, ale także regulacji dolnego odcinka samej Bukowej. Aktualnie w dolnej Bukowej zlokalizowanych jest 5 ramp kamiennych – dawniej było ich 6, jednak jedna z nich, w Jastkowicach, została kilkanaście lat temu rozebrana przez mieszkańców, gdyż jej budowa spowodowała zalanie piwnicy przy rzece.

Bariery na Bukowej zostały skartowane i przeanalizowane pod kątem możliwości migracji ryb w 2019 r., a niektóre powtórnie w 2021 r. przy wyższym przepływie. Analiza w programie Rapid Barrier Passability and Hydropower Assessment Tool wykorzystującym francuski ICE Protocol for ecological continuity umożliwiła dokładne określenie które gatunki ryb są w stanie migrować przez sztuczne bariery na Bukowej. Wyniki, niestety, nie są optymistyczne. Pierwsza, trzecia i czwarta rampa stanowią problem dla większości gatunków ryb, przy czym trzecia dla wszystkich gatunków. Oznacza to, że żadne ryby i minogi z Sanu nie są w stanie wpłynąć dalej niż 2,5 km w górę rzeki! To mniej niż 1% długości wszystkich rzek w dorzeczu Bukowej. O metodologicznych szczegółach analiz możecie przeczytać tutaj: Fragmentacja rzek w północnej części Kotliny Sandomierskiej.

Rozbiórka lub obniżenie i odpowiednie wyprofilowanie ramp umożliwiłoby migrację ryb w górę rzeki. Skorzystałby na tym cały szereg gatunków, zaczynając od wspomnianych wyżej świnki i brzany, kończąc na kiełbiach, kozach, różankach, czy chociażby uklejach. Przywrócenie ciągłości ekologicznej miałoby pozytywne skutki ekologiczne dla całego dorzecza.

Rampy powinny zostać obniżone o conajmniej 11-54 cm, do maksymalnej wysokości 40 cm (różnicy między wodą dolną i górną przy niskim stanie wody). Maksymalne nachylenie ramp powinno wynosić 4%. Jest to wartość graniczna dla możliwości migracji wielu gatunków ryb, przy odpowiednio głębokiej wodzie na barierze i dużej szorstkości rampy. Rampy powinny mieć więc przy wysokości 40 cm przynajmniej 7 metrów długości, a między dużymi głazami powinien być także materiał drobniejszej frakcji, żeby woda mogła mieć odpowiednią głębokość na rampach, a nie przelewać się między kamieniami.

Pięć kamiennych ramp przy ujściu Bukowej – to bariery uniemożliwiające migrację ryb w całe dorzecze. Zobacz na interaktywnej mapie.
Profil podłużny koryta Bukowej od ujścia w górę rzeki. Widoczne stopnie – kamienne rampy, będące równocześnie barierami dla ryb. Uwaga! Skala pionowa jest wielokrotnie większa niż skala pozioma. Maksymalny naturalny spadek koryta w widocznym tutaj dolnym biegu rzeki wynosi 2,6‰. W obrębie ramp kamiennych spadek wynosi 6-21%, a więc nawet 80-krotnie więcej.

Po obniżeniu ramp profil podłużny rzeki wyrówna się. Zamiast widocznych na aktualnym profilu wysokich kaskad będzie on bardziej równomiernie nachylony. Materiał zgromadzony na odcinkach powyżej ramp zostanie do pewnego stopnia wyerodowany i zgromadzi się poniżej ramp. Zmiany te nie będą miały wpływu na zagrożenie powodziowe.

Ujście Bukowej do Sanu. Widoczne starorzecze, odcięte prawdopodobnie sztucznie podczas regulacji rzeki – prostowania koryta. W ten sposób zwiększono spadek podłużny i erozję wgłębną koryta, które później „ratowano” budując kamienne rampy.

Wraz z Fundacją Dzika Rzeka staramy się o udrożnienie Bukowej dla ryb od wiosny 2020 r. Po spotkaniach i rozmowach z pracownikami PGW Wody Polskie, Zarząd Zlewni w Stalowej Woli w 2021 r. rozpisał i rozstrzygnął przetarg obejmujący obniżenie 4 barier w ramach prac utrzymaniowych. Niestety, ta część prac z niewiadomych przyczyn nie doszła do skutku – rampy stanowią w dalszym ciągu przeszkody migracyjne. Ryby czeka więc kolejny stracony rok – nie dopłyną do pięknych tarlisk w środkowej Bukowej, Białej lub Gilówce.

Oczywiście w dalszym ciągu staramy się o obniżenie barier – mamy nadzieję, że to co nie udało się w 2021 r. uda się w 2022.